لیبرالیسم و روشنفکران

در آغاز، این یادآوری ضروری است که لیبرالیسم مجموعه یی از ارزش ها و نهادها است. همچنین هنگامی که سخن از «لیبرال» یا «لیبرالیسم» به میان می آید، منظور، همان معنای مورد نظر اکثریت عالمان سیاسی است که در نوشته های آکادمیک درباره تاریخ اندیشه های سیاسی به کار می برند. در این نوشته ها، «لیبرالیسم» به جریان های اصلی ارزش ها و نهادها اطلاق می شود که قریب به دویست سال بر جهان غرب سیطره داشته اند و در آن مردان و زنان، آزاد و برابر انگاشته می شوند و حقوق فردی محفوظ است. دولت ها محدودند و حکومت قانون و دولت مبتنی بر حقوق، نهادهایی ضروری به شمار می روند. برخی مایلند این مجموعه ارزش ها و نهادها را «لیبرالیسم کلاسیک» نام نهند. اما در این نوشتار «لیبرالیسم» و «لیبرالیسم کلاسیک» مترادف هم در نظر گرفته شده است.وقتی آثار لیبرال های کلاسیک را می خوانیم، دو مضمون ظاهراً متقابل، به چشم می خورد. نخست، فرضی عمومی وجود دارد که بر مبنای آن، «انتفاع عقلانی شخصی» تمام کنش های بشری را احاطه می کند. نام این را انگاره نفع شخصی می گذاریم. دوم، شناختی هست بر این اساس که نفع معقول شخصی، سائق کنش های بشری در تمام حالات و شرایط نیست، بلکه به جای آن مردمان اغلب بر اساس هوس ها و هیجانات خویش حرکت می کنند؛ کنش هایی بر اساس احساسات غیرعقلانی و باورهای ناحسابگر. این دو انگاره رفتاری، بنیادهای اخلاقی لیبرالیسم را شکل می دهند.نخستین اصل اخلاقی این است که هرکسی می تواند داور مصلحت و رفاه خویش باشد. این را «اصل خودمختاری» می نامیم. دوم آنکه منافع اشخاص گوناگون به لحاظ اخلاقی برابر تلقی می شود. هیچ شخص و هیچ طبقه یی از اشخاص نمی تواند مدعی شود که منافع او اصیل تر یا اخلاقی تر یا والاتر از منافع اشخاص دیگر است. این را نیز «اصل برابری» می نامیم. اصل برابری دال بر آن است که منافع همه باید از یک منظر اجتماعی برابر مورد بررسی قرار گیرد و ارزش تمام نوع بشر در یک تراز است. سومین اصل اخلاقی آن است که هر کسی آزاد است تا نفع و گزینه خویش را دنبال کند تا جایی که به منافع مشروع شخص دیگر آسیب و زیان نرساند. استوارت میل از آن به «اصل ضرر» یاد می کند. (در فقه اسلام و حقوق ایران نیز قاعده یی داریم به نام «لاضرر» که بر اساس آن هیچ کس نمی تواند نیل به حقی را مستمسک ایراد زیان به دیگری قرار دهد.) این را نیز «اصل آزادی» بنامیم. چهارمین و واپسین اصل این است که هرکسی باید تبعات، آثار و نتایج اعمال خویش را در ازای دنبال کردن منافع شخصی اش تاب آورد. این اصل را نیز «اصل مسوولیت» می نامیم. در لیبرال- دموکراسی اصول چهارگانه یادشده هنگامی تقویت و حمایت می شوند که نظم اجتماعی و کارایی اقتصادی توامان فراچنگ آمده باشد. انگاره ها و اصول یادشده را گروهی از روشنفکران قرن 17 و 18 اروپا نمایندگی کردند؛ اندیشمندانی که در سنت درخشان روشنگری، افشاگران تند دروغ و مدافعان سرسخت حقیقت بودند.علنی کردن لیبرالیسم«لیبرال» گاه به جای دشنام و انگ به کار می رود. در دوره های گوناگون، بسیاری از روشنفکران از لیبرالیسم تبری می جستند و البته معتقد بودند که هیچ لیبرالی نمی تواند روشنفکر باشد. همانگونه که در سطور بالا نیز آمد، روشنفکران ضدکمونیستی که سال ها علیه کمونیسم و توتالیتاریسم نوشتند و مبارزه کردند، همچنان ابا دارند که خود را لیبرال بنامند. هرچند متاسفانه عکس این نیز مصداق دارد و گاه جریان هایی تهی نیز شکل می گیرند که بدون درونمایه های کافی خود را به لیبرالیسم ضمیمه می کنند که بحث این گروه را باید در مجال دیگری پی گرفت. بحث این است که آشکار کردن لیبرالیسم، به واسطه باور نادرستی که از روایت روشنفکران چپ در حافظه جمعی ما ریشه دوانده، کار آسانی برای بسیاری از روشنفکران لیبرال تلقی نمی شده و گاه مجبور می شدند خود را سوسیال- دموکرات های اصلاح طلب معرفی کنند. شرم در علنی کردن لیبرالیسم، یکی از مشکلات روشنفکران بوده که به نظر می رسد اگر این روشنفکران، بنیادهای اخلاقی لیبرالیسم و منطق درونی آن را فراموش نکنند، هرگز تردیدی در اعلام لیبرال بودن شان نخواهند کرد.لیبرالیسم، محافظه کاری و روشنفکراندر برابر عقیده بالا برخی معتقدند که عدم ابزار آشکارگونه مرام لیبرالی در بسیاری از روشنفکران به ویژگی محافظه کارانه آنها بازمی گردد. برخی دیگر اساساً سخن از افول روشنفکری می کنند. دوستی که در استرالیا اشتغال دارد، تعریف می کرد روشنفکران آنجا از فرط «بی مسالگی» حتی نمی توانند به انقراض حیوانات و آلودگی هوا نیز معترض شوند. البته مدعای این یادداشت به هر حال «پایان روشنفکری» نیست. راسل یاکوبی در کتاب «واپسین روشنفکران»، روشنفکران چپ را (در معنای نقد اخلاقی و اجتماعی) رو به افول می بیند. با فروپاشی کمونیسم، روشنفکرانی که «شر» را در مبنایی تئوریک و به مثابه غایت مقدر تاریخی، توجیه عقلانی می کردند، حداقل در بسیاری از کشورها و قاره ها ناپدید شدند. در کشورهایی که سیاست در آنها عقیم مانده، گفتمان هایی تهی از این دست، در قالب اعتراض به وضع اقتصادی و سیاسی موجود شکل می گیرد و بیشتر به گسترده شدن دامنه توتالیتاریسم و خودکامگی می انجامد. به هر حال اگر این وضعیت را پایان روشنفکری تلقی کنیم، به خطایی گرفتار آمده ایم که ناشی از عدم درک صحیح جابه جایی سیاسی در روند اجتماعی است. در دهه های اخیر، کمیت و قدرت روشنفکران محافظه کار به طرز هنگفتی، افزایش یافته است و بسیاری از آنان در خلاف تصویر قراردادی و خارج از عرصه دانشگاهی رشد کرده اند. اما باید این را هم گفت که در کوله بار این روشنفکران، چیزی شبیه به «انقلاب اندیشه ها» وجود ندارد. اما به هر حال بسیاری از روشنفکران محافظه کار با اندیشه و تعقل خود زندگی می کنند و منتقدانی جدی در عرصه اجتماع قلمداد می شوند که فرهنگ و حیات اخلاقی را مورد واکاوی و نقد قرار می دهند. فرق آنها با روشنفکران چپ گذشته در این است که عموماً این روشنفکران نهادهای اقتصادی را مورد حمله قرار نمی دهند و نیز مدافع مالکیت خصوصی، خصوصی سازی، آزادی انتخاب، سرمایه و انباشت آن هستند. در واقع این روشنفکران، بدون لحاظ کردن استانداردهای پیشین، روشنفکر محسوب می شوند.افول روشنفکران چپ و طلوع روشنفکران لیبرال، سیاست اندیشه ها را نیز در گفتمان جهانی تحول بخشیده است. در سده اخیر، بحث اصلی، گفت وگو میان لیبرال ها و چپ ها بوده است. پرسش ها حول دعوای میان سوسیالیسم و سرمایه داری و نزاع انقلاب با اصلاح بوده است. حتی بحثی میان لیبرال ها وجود دارد که مشخصاً به رابطه آنها با جریان چپ بازمی گردد؛ آیا آنها ضدکمونیست بودند یا ضدضدکمونیست؟ آیا آنها ایده سوسیالیست ها درباره برنامه ریزی اجتماعی و مالکیت عمومی را رد کردند یا پذیرفتند؟علاوه بر این، روشنفکری لیبرال چشم اندازها و پرسش های تازه یی در قبال امنیت جهانی و رابطه آن با اقتصاد جهانی در افکنده اند. در حالی که همچنان نویسندگان چپگرا از مخالفان سرسخت جهانی شدن محسوب می شوند و در کتاب های خود آن را عامل گسترش فقر و نابودی محیط زیست و مهاجرت انسان ها ارزیابی می کنند، گفتمان روشنفکری لیبرال، جهانی شدن را در مفهومی اخلاقی و عام به معنای حکومت اصولی جهانشمول در نظر می گیرد که بنیادهای آن بر آزادی، حقوق و کرامت انسانی استوار است. دعوای بین لیبرالیسم و چپ البته همچنان ادامه خواهد داشت.فرهنگ عامه لیبرالیسمبحث درباره فرهنگ معاصر ملازمه دارد با مقوله «بورژوازی» یا ارزش های سرمایه داری. یعنی توضیح یا نقد این فرهنگ، نیازمند بحث و بررسی مقولات یاد شده است. منتقدان چپ، «بورژوازی» یا «سرمایه داری» را مترادف با «لیبرالیسم» می دانند. حال آنکه چنین نیست. آنها می گویند تلویزیون و رسانه ها مروج فرهنگ مصرف و خادمان سرمایه داران هستند. اما نباید این نقد را به حساب لیبرالیسم گذاشت. لیبرالیسم مدافع مصرف گرایی و لاابالی گری فرهنگی و اجتماعی نیست. روشنفکری لیبرال، از آزادی و غنا بخشیدن به کیفیت زندگی دفاع می کند. معتقد است که باید کالاها و خدمات ارزشمند و سودمند به مردم ارائه کرد. اما روشنفکری ایدئولوژیک با شعارهایی که خود نیز بدان اعتقاد ندارد، به جنگ با کالایی شدن و شرکت های بزرگ و مک دونالد بر می خیزد و البته مشکل از آنجا رخ می دهد که برای مثال نگاه ابزاری به زن را دستاورد لیبرالیسم می داند یا مک دونالد و کارخانه فلان و جاری شدن نفت فلان کمپانی در دریا را تقصیر لیبرالیسم می داند و این را آنقدر در باورهای عمومی نجوا می کند که فرهنگ عامه را فرهنگی سرمایه گریز و بدبین به ثروت و ثروتمندان بار آورد. اما روشنفکری لیبرال، مردم را دعوت به کارآفرینی، انباشت سرمایه، رقابت و ابتکار می کند تا رفاه داشته باشند و به واسطه این رفاه، بخشی از دل نگرانی های معاش را نداشته باشند و فراغت نسبی باعث شود که کتاب بخوانند، مسافرت کنند و با فرهنگ های دیگر تعامل داشته باشند، ورزش کنند و سلامت جسمی و روحی خویش را تامین نمایند و به طور کلی انسان هایی متعادل بار بیایند.در مجموع شاید بتوان چنین نتیجه گیری کرد که گفتمان چپ تنها پرچم دار روشنفکری نیست. بر خلاف باورهای تمامیت خواهانه گذشته، اکنون گفتمان لیبرالیسم روشنفکرانی در عرصه فرهنگ و زندگی روزمره ما دارد و البته با یک داوری ارزش گذارانه، این روشنفکران سهم بسیار بیشتری در پیشبرد دموکراسی و حقوق در جامعه ایفا می کنند. بیشتر روشنفکران چپ همچنان غرق در شعارهای نخ نما شده به امپریالیسم و سرمایه داری هستند و البته از میان اینان هم هستند کسانی که هر سال هزینه گزافی را متحمل می شوند تا به خیل معترضان به جهانی شدن در سوئیس بپیوندند. البته روشنفکری چپ قابل انکار نیست. گروهی از آنان مشغول ترجمه و توسعه زبان فکری و فلسفی هستند و کار ایشان می تواند به معنایی کار روشنفکری قلمداد شود. زیرا هم منتقد قدرت هستند و هم مولد نظام های معنایی جدیدتر. اما گروهی دیگر از چپگرایان صرفاً به غر زدن خو کرده اند. شاید ادعای گزافی نباشد اگر بگوییم در چند سال اخیر، پیشبرد نهادهای جامعه مدنی تا حد زیادی مدیون فعالیت های مدنی و کنش های فرهنگی روشنفکران لیبرال بوده است و البته این به معنای تصاحب تمام کنش های صورت گرفته نیست.